نصرت الدوله فیروزفیروز میرزا نصرت‌الدوله (اول)، فرمانفرما، فرزند ولیعهد قاجار عباس میرزا نایب‌السلطنه (۱۲۰۳- ۱۲۴۹ ق) و نوه فتحعلی شاه قاجار بود که زندگانی او با فرمانروایی سه پادشاه هم‌زمان، فتحعلی شاه، محمد شاه قاجار، ناصرالدین شاه، وی یکی از بزرگان بانفوذ دوره قاجاریه بوده و مناصب فراوانی را برعهده داشت. ۱ - معرفی اجمالیفیروز میرزا که به لقب دوران قاجاریه‌اش، نصرت‌الدوله شهرت دارد، از شخصیت‌های سیاسی دوران سلطنت رضاشاه بود که نقش ویژه‌ای در حد تحکیم مبانی سلطنت او ایفا کرد. وی فرزند ارشد عبدالحسین فرمانفرما و مورد توجه خاص او بود. مادرش عزت‌الدوله، اولین همسر عبدالحسین و دختر مظفرالدین شاه و ام‌الخاقان – دختر میرزا تقی‌خان امیرکبیر – بود. [۱]
طلوعی، محمود، بازیگران عصر پهلوی، ج۱، ص۱۶۹، تهران، نشر علم، چاپ دوم، ۱۳۷۳.
دوران کودکی را در تبریز گذراند و از پنج سالگی تحصیلات مقدماتی شامل زبان فارسی، عربی، قرآن و شرعیات، حساب و هندسه و زبان فرانسه را تا حدی فرا گرفت. [۲]
عاقلی، باقر، نصرت الدوله (از رویای پادشاهی تا زندان شاهی)، ص۷، تهران، نشرنامک، ۱۳۷۳.
در چهارده سالگی که پدرش به خارج از ایران، نجف، تبعید شد، در مدرسه فرانسوی‌ها در بیروت ثبت نام کرد. سرانجام مظفرالدین شاه پس از پنج سال در زمان صدارت عین‌الدوله با بازگشت فرمانفرما به ایران مشروط بر ترک دسیسه‌هایش موافقت کرد؛ اما چون یک سال از تحصیلات فیروز میرزا باقی مانده بود، در بیروت ماند و پس از اخذ دیپلم به ایران بازگشت. [۳]
عاقلی، باقر، نصرت الدوله (از رویای پادشاهی تا زندان شاهی)، ص۷-۹، تهران، نشرنامک، ۱۳۷۳.
مادرش از مظفرالدین شاه خواست فرزندانش فیروز میرزا و عباس میرزا را مورد لطف و توجه خود قرار دهد. از این رو فیروز میرزا، نصرت‌الدوله و عباس میرزا (سالار لشکر) لقب گرفت [۴]
عاقلی، باقر، نصرت الدوله (از رویای پادشاهی تا زندان شاهی)، ص۹، تهران، نشرنامک، ۱۳۷۳.
و نصرت‌الدوله حاکم ایالات کرمان و بلوچستان گردید. در این ایام فجایع بسیاری به او نسبت دادند. [۵]
طلوعی، محمود، بازیگران عصر پهلوی، ج۱، ص۱۶۹، تهران، نشر علم، چاپ دوم، ۱۳۷۳.
۲ - ازدواج و تحصیلاتدر بیست سالگی با دختر عمه‌اش، دفترالملوک ازدواج کرد. کرمان آن روزها در تب و تاب مشروطه بود. محمد علی‌شاه تازه به تخت نشسته، خواهرزاده‌اش را به تهران احضار کرد. فیروز میرزا که همراه دایی‌اش در باغ شاه اقامت داشت، شاهد به توپ بستن مجلس و وقایع باغ شاه بود. [۶]
عاقلی، باقر، نصرت الدوله (از رویای پادشاهی تا زندان شاهی)، ص۹، تهران، نشرنامک، ۱۳۷۳.
در این میان پدرش، عبدالحسین، اخبار باغ شاه را با استفاده از وی به انگلیسی‌ها گزارش می‌داد، بدون آن که وی چیزی از این موضوع بداند. در بیست و یک سالگی برای آشنایی با علوم جدید راهی دانشکده حقوق سوربن شد و پس از لیسانس، دروسی چند از دکترای حقوق را در رشته حقوق بین الملل گذراند. [۷]
طلوعی، محمود، بازیگران عصر پهلوی، ج۱، ص۱۷۰، تهران، نشر علم، چاپ دوم، ۱۳۷۳.
۳ - ورود به عالم سیاستدر بیست و شش سالگی تحت حمایت پدرش وارد عالم سیاست شد و سمت معاونت وزارت عدلیه را عهده‌دار شد. [۸]
طلوعی، محمود، بازیگران عصر پهلوی، ج۱، ص۱۷۱، تهران، نشر علم، چاپ دوم، ۱۳۷۳.
در مرداد ۱۲۹۵ محمدولی‌خان تنکابنی از رئیس الوزرایی بر کنار و در شهریور همان سال وثوق‌الدوله جایگزین او شد و نصرت‌الدوله ۲۸ ساله در کابینه وی بار دیگر وزیر عدلیه و سپس وزیر خارجه شد. [۹]
عاقلی، باقر، نصرت الدوله (از رویای پادشاهی تا زندان شاهی)، ص۱۰-۱۱، تهران، نشرنامک، ۱۳۷۳.
[۱۰]
طلوعی، محمود، بازیگران عصر پهلوی، ج۱، ص۱۷۱، تهران، نشر علم، چاپ دوم، ۱۳۷۳.
این واقعه دیگر بار در ۱۲۹۷ نیز تکرار شد. [۱۱]
عاقلی، باقر، نصرت الدوله (از رویای پادشاهی تا زندان شاهی)، ص۱۲-۱۳، تهران، نشرنامک، ۱۳۷۳.
وی در جریان امضای قرارداد ننگین ۱۹۱۹ که ایران را عملا تحت‌الحمایه انگلیس کرد، اولین نقش مهم سیاسی خود را در کابینه وثوق‌الدوله ایفا نمود. [۱۲]
عاقلی، باقر، نصرت الدوله (از رویای پادشاهی تا زندان شاهی)، ص۱۳، تهران، نشرنامک، ۱۳۷۳.
[۱۳]
طلوعی، محمود، بازیگران عصر پهلوی، ج۱، ص۱۶۹، تهران، نشر علم، چاپ دوم، ۱۳۷۳.
وی چهل هزار لیره از انگلیسی‌ها و شصت هزار لیره از درآمد نفت اعتبار گرفت. از جمله اسناد این مطلب اعتراف سر دنیس رایت سفیر پیشین انگلستان در کتابی با عنوان «انگلیسی‌ها در میان ایرانیان» است. [۱۴]
رایت، سر دنیس، انگلیسی‌ها در میان ایرانیان، ص۲۰۷، ترجمه لطفعلی خنجی، تهران، انتشارات امیرکبیر، ۱۳۵۹.
مهدی بامداد نیز دراین باره می‌نویسد: نصرت‌الدوله با شصت هزار پوند اعتبار به حواله کرد شرکت نفت جنوب، همراه احمدشاه به اروپا رفت [۱۵]
بامداد، مهدی، شرح حال رجال ایران، ج۳، ص۱۱۶- ۱۱۷.
[۱۶]
عبدالله مستوفی، شرح رندگانی من، ص۱۶۷- ۱۶۸، تهران، کتاب فروشی علمی، ۱۳۲۵.
و ضمن سیاحت و خوش‌گذرانی با پول‌های باد آورده، همچنان با انگلیسی‌ها در ارتباط بود و پس از اطلاع از تلاش آنان برای راه‌اندازی کودتا در ایران با جلب نظر آنان بویژه با قرارهای اطمینان‌بخش لرد کرزن کوشید، نقش اول زمامداری دولتی قوی را عهده‌دار شود؛ اما پس از رسیدن به تهران متوجه شد، سید ضیاء بر اوضاع مسلط شده است. [۱۷]
بامداد، مهدی، شرح حال رجال ایران، ج۳، ص۱۱۶- ۱۱۷.
[۱۸]
عاقلی، باقر، نصرت الدوله (از رویای پادشاهی تا زندان شاهی)، ص۱۳، تهران، نشرنامک، ۱۳۷۳.
۴ - کودتای سید ضیاءقبل از کودتا با توجه به ارتباط خود و خاندانش با انگلیسی‌ها، فکر می‌کرد، می‌تواند زمامدار مملکت شود. سید ضیاء مدیر روزنامه رعد نیز در تلاش بود؛ اما نصرت‌الدوله که در اروپا به سر می‌برد، برای رسیدن به ایران راه طولانی از بغداد و خانقین به ایران را به دلیل ترس از عبور از روسیه پیمود. بسته شدن جاده همدان - قزوین [۱۹]
بهار، محمد تقی، احزاب سیاسی ایران، ج۱، ص۶۱- ۶۲، تهران، امیرکبیر، چاپ چهارم، ۱۳۷۱.
نیز ناخواسته فرصت را به سید ضیاء واگذار کرد. نصرت‌الدوله در بغداد طی ملاقات با سر پرسی کاکس، وزیر مختار سابق انگلیس در ایران و حاکم سیاسی کنونی در عراق، متوجه شد سید ضیاء فرصت را از او ربوده است. [۲۰]
بهار، محمد تقی، احزاب سیاسی ایران، ج۱، ص۶۱، تهران، امیرکبیر، چاپ چهارم، ۱۳۷۱.
جریان کودتا و علل عدم موفقیت او در مقام نقش اول، توسط یحیی دولت‌آبادی چنین تشریح می‌شود: انگلیسی‌ها برای مقابله با سیاست روس‌ها در ایران – عقیده ضد اشرافی و مبارزه با سرمایه‌داری که در سراسر ایران طنین‌انداز شده بود – ناچار به هجوم ظاهری شدیدی بر ضد اعیان و اشراف و مردم‌فریبی شدند. زیرا آنها بیش از هر چیز به منافع خویش می‌اندیشیدند و با هیچ کس نه دوست و نه دشمن بودند. [۲۱]
دولت آبادی، یحیی، حیات یحیی، ج۴، ص۲۲۲، تهران، انتشارات عطار، ۱۳۶۱، چاپ دوم.
از این رو شب کودتا عده‌ای از اشراف از جمله نصرت‌الدوله و پدرش دستگیر شدند. [۲۲]
بهار، محمد تقی، احزاب سیاسی ایران، ج۱، ص۶۲، تهران، امیرکبیر، چاپ چهارم، ۱۳۷۱.
۵ - توطئه انگلیسپس از سقوط کابینه سید ضیاء و رئیس الوزرایی قوام‌السلطنه، مجلس چهارم پس از شش ماه و اندی افتتاح شد و نصرت‌الدوله‌ی زخم‌خورده، پس از آزادی پرده از نقش انگلیسی‌ها در کودتا برداشت؛ [۲۳]
عاقلی، باقر، نصرت الدوله (از رویای پادشاهی تا زندان شاهی)، ص۱۳، تهران، نشرنامک، ۱۳۷۳.
[۲۴]
عاقلی، باقر، نصرت الدوله (از رویای پادشاهی تا زندان شاهی)، ص۱۸۴، تهران، نشرنامک، ۱۳۷۳.
اما دکتر شیخ الاسلامی که پیرامون تاریخ ایران بویِژه اواخر قاجاریه و به قدرت رسیدن رضاخان، تحقیقات جامعی انجام داده درباره کودتا و بازداشت فرمانفرما و فرزندانش، نظر مغایری دارد و در مقاله‌ای مفصل با استفاده از اسناد و مدارک محرمانه وزارت خارجه انگلیس می‌نویسد، از گرفتاری‌های جدی سفارت انگلیس طی هفته اول کودتا، حفاظت از جان و مال کسانی بود که در این واقعه محبوس شدند و دولت بریتانیا در قبال قول و قرارهایش با آنها می‌بایست، برای نجاتشان اقدام می‌کرد. نورمن – وزیر مختار انگلیس در تهران - در گزارشی محرمانه به لردکرزن درباره کودتا می‌نویسد: جنبه ناراحت‌کننده قضیه به زندان افتادن جمعی از رجال مشهور است که به دوستی با انگلستان معروفند. بویژه فرمانفرما و پسرانش که دارای حمایل و نشان معتبر از دولت انگلستان هستند. از این رو به محض اطلاع از حبس آنان نزد سیدضیاء و فرماندهان کودتا برای آزادیشان وساطت کردم؛ [۲۵]
شیخ الاسلامی، جواد، اسناد محرمانه وزارت خارجه بریتانیا درباره قرارداد ایران و انگلیس، ج۱، ص۸۵، تهران، ۱۳۶۵.
اما حس انتقام‌جویی شدیدی از سیدضیاء و عوامل اجرایی کودتا در نصرت‌الدوله وجود داشت؛ زیرا روزی او را کاندیدای کودتا و جانشین احمدشاه نمودند و روزی دیگر در کنج زندان جای دادند. به همین دلیل بیانیه پرشوری در چند روزنامه درج نمود [۲۶]
بهار (ملک الشعراء)، محمدتقی، تاریخ احزاب سیاسی، ج۱، ص۱۲۵، تهران، ۱۳۲۳.
و علی‌رغم مخالفت‌های بسیار با زیرکی فعالیت‌های سیاسی‌اش را در مجلس چهارم به عنوان نماینده شهر کرمانشاه از سر گرفت و در ردیف اعتدالیون که لیدری آن با سیدحسن مدرس و سردار معظم خراسانی بود، قرار گرفت و با دفاع مدرس اعتبارنامه او، مورد تصویب قرار گرفت. [۲۷]
اتحادیه، منصوره وسعاد پیرا، نصرت الدوله، ص۴۶-۴۷، تهران، نشر تاریخ ایران، ۱۳۶۹.
[۲۸]
عاقلی، باقر، نصرت الدوله (از رویای پادشاهی تا زندان شاهی)، ص۱۵۰-۱۵۳، تهران، نشرنامک، ۱۳۷۳.
۶ - وکیل کرمانشاهدر پایان مجلس چهارم، مشیرالدوله رئیس الوزرای وقت، در مرداد ۱۳۰۲ نصرت‌الدوله را به سمت والی‌گری فارس انتخاب نمود. [۲۹]
عاقلی، باقر، نصرت الدوله (از رویای پادشاهی تا زندان شاهی)، ص۱۸۴، تهران، نشرنامک، ۱۳۷۳.
در انتخابات مجلس پنجم بار دیگر از کرمانشاه انتخاب شد؛ اما در آمدن به تهران تعلل می‌کرد؛ زیرا از دشمنی سوسیالیست‌ها که به سردار سپه نزدیک شده و دارای قدرت و نفوذ در او بودند، می‌ترسید. [۳۰]
اتحادیه، منصوره وسعاد پیرا، نصرت الدوله، ص۵۰، تهران، نشر تاریخ ایران، ۱۳۶۹.
سرانجام اعتبارنامه او که با مشکلاتی مواجه بود، تصویب و طرح جمهوریت نظام نیز مطرح شد که بیانگر جهت‌دار بودن و فرمایشی بودن مجلس بود. داور، سردار معظم و نصرت‌الدوله که در کنار هم ارکان ثلاثه سیاسی نام گرفتند با آگاهی از تلاش سردار سپه برای رسیدن به سلطنت، راه او را به سوی قدرت مطلق هموار کردند. [۳۱]
عاقلی، باقر، نصرت الدوله (از رویای پادشاهی تا زندان شاهی)، ص۱۵، تهران، نشرنامک، ۱۳۷۳.
[۳۲]
اتحادیه، منصوره وسعاد پیرا، نصرت الدوله، ص۵۱، تهران، نشر تاریخ ایران، ۱۳۶۹.
۷ - وزیر عدلیهدر شهریور ۱۳۰۴ رضاخان برای جلب توجه مدرس انتخاب وزیر برای دو وزارت خانه را به او واگذار کرد. وی میرزا شکرالله‌خان را برای وزارت داخله و نصرت‌الدوله را به وزارت عدلیه معرفی کرد. [۳۳]
عاقلی، باقر، نصرت الدوله (از رویای پادشاهی تا زندان شاهی)، ص۱۵، تهران، نشرنامک، ۱۳۷۳.
۸ - عزل از عرصه سیاستدر ۹ آبان ۱۳۰۴ با رای مجلس سلسله قاجاریه منقرض و با رای مجلس مؤسسان در ۲۲ آذر سلسله پهلوی جانشین آن شد. در شهریور ۱۳۰۵ در کابینه مستوفی‌الممالک و پس از کناره‌گیری وی در کابینه مخبرالسلطنه وزیر مالیه شد. رضاشاه میانه‌ای با نصرت‌الدوله نداشت و همکاری‌های سیاسی آن دو، برای اجرای مقاصد خاصی بود که تنها از نصرت‌الدوله ساخته بود. آخرین وظیفه او اخراج دکتر میلسپو از رئیس کلی امور مالیه بود که فقط از وی بر می‌آمد. [۳۴]
دریا گشت وپروین، نصرت الدوله ومیلسپو، تهران، اساطیر، ۱۳۸۱.
[۳۵]
عاقلی، باقر، نصرت الدوله (از رویای پادشاهی تا زندان شاهی)، ص۲۰۴-۲۱۸، تهران، نشرنامک، ۱۳۷۳.
پس از آن شاه به رئیس الوزراء دستور کنار گذاشتن نصرت‌الدوله را از عرصه سیاست داد. اساس این بدبینی به دورانی باز می‌گردید که رضا شاه افسر جزء بود و بارها هنگام دادن سلام نظامی، نصرت‌الدوله از سر غرور پاسخ او را نداده و یا به او امر کرده بود افسار اسبش را نگه دارد. [۳۶]
عاقلی، باقر، نصرت الدوله (از رویای پادشاهی تا زندان شاهی)، ص۲۱۹، تهران، نشرنامک، ۱۳۷۳.
۹ - سرانجام نصرت الدولهسرانجام با اتهام اخذ رشوه، به چهار ماه حبس و محرومیت از خدمات اجتماعی محکوم شد. [۳۷]
عاقلی، باقر، نصرت الدوله (از رویای پادشاهی تا زندان شاهی)، ص۱۷، تهران، نشرنامک، ۱۳۷۳.
پس از آن تا سال ۱۳۱۵ مشغول رسیدگی و رونق بخشیدن به املاکش بود. تا این که جراید فرانسه مطالبی درباره دیکتاتوری رضاشاه و غصب املاک مردم نوشتتند. شهربانی وقت «رکن‌الدین مختاری» انگشت اتهام را متوجه نصرت‌الدوله کرد که چنین اطلاعاتی را به دیپلماتی فرانسوی داده که مستاجرش بود و روابط گرمی با او داشت. بنابراین پس از توقیف وی، در دی ماه ۱۳۱۶ در زندان به وضع فجیعی به قتل رسید. [۳۸]
عاقلی، باقر، نصرت الدوله (از رویای پادشاهی تا زندان شاهی)، ص۱۹، تهران، نشرنامک، ۱۳۷۳
۱۰ - پانویس
۱۱ - منبعسایت پژوهه، برگرفته از مقاله «نصرت الدوله فیروز»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۵/۰۵/۲۰. رده‌های این صفحه : تاریخ ایران | تراجم | حکومت پهلوی | درگذشتگان سده 14 (شمسی) | رجال سیاسی عصر پهلوی | مقالات پژوهه | نمایندگان مجلس ملی
|